En Otra Onda: 'Reinsercción e liberdade'

A participación de varios internos/as do centro penitenciario de A Lama nun faladoiro semanal motivo á dirección, algúns funcionarios, voluntarios e membros de Agareso a pór en marcha unha emisora de radio propia. Tras varios meses, o sono transformouse nunha realidade, e son os mesmos presos os que xestionan a realización de programas con carácter diario. Pero, cada semana reciben formación dos profesionais da ONG Agareso para garantir o futuro do proxecto. O faladoiro que orixino este interesante proxecto, agora, tamén lle grava nestes estudos e é emitida en AG - Radio: http://www.agareso.org/

Os presos de A Lama “practican” o debate

A Lama.- Chegou o momento de por en marcha as prácticas de todo o que estivemos a traballar neste obradoiro de radio xunto aos internos da prisión de A Lama en Pontevedra.

Tras emular aos informativos de calqueira emisora da radio española, os nosos alumnos comenzaron a desenrolar os xéneros radiofónicos. En primeiro lugar: o debate.

Teresa del Río explícalles que o máis importante dun debate é o moderador, unha persoa imparcial que sepa medir o tempo e que poña a cada un dos participantes na mesa no seu sitio cando as palabras comezan a subir de ton.

Carlos anímase a ser esa persoa, a convertirse no moderador.

Pero aínda quédanos decidir cal vai a selo tema do debate. Sen sabelo, os nosos alumnos non queren posicionarse. E finalmente, tras varias sugerencias, deciden falar dun tema que lles toca de cerca: o sentido e a funcionalidade dos módulos convivenciais nos cárceres españoles.

Uns anímanse a falar ben destes módulos especiais onde os presos firman un compromiso de respeto e cumplimento das normas para o auto goberno desta zona da prisión, así como aceptan a exixencia de non consumir drogas.

Sen embargo, a outros non lles parecen funcionais, xa que non sirven para reducila pena ou gañar beneficios penitenciarios.

Dous tertulianos a un lado. Dous ao outro. E no medio, Carlos, que vai dando turnos a uns e outros. Sube o ton do debate e o final, cando o tempo remata, cada un insiste na súa postura.

O outro lado da mesa, o resto dos alumnos, que actúan como se foran ointes da radio. Uns participan en alto intentando facerse escoltar no debate. Outros debaten, según o que din os ponentes da mesa, entre eles. Pero saben que nada teñen que facer. O debate estase a producir na “ficticia” Radio do Módulo 8, e alí, nesa mesa irreal, danse a mano os cinco que participaron na tertulia.

Remata a actividade deste sábado. Os presos despídense. Están satisfeitos coa actividade desenrolada hoxe. Gústalles ir avanzando. Na próxima xornada saben que terán que enfrentarse a un entrevistado.

E é que a próxima clase centrarase nun dos xéneros máis complexos e difíciles do audiovisual: a entrevista. Desexámoslles sorte.

“A Radio”

O tempo transcorre despacio en lugares como un centro penitenciario. Despois dun parón estival demasiado prolongado, voltamos cruzar as interminables portas de seguridade do cárcere da Lama. Semella que nada mudou nestes casi tres meses. Antes de reunirnos cos alumnos do obradoiro de radio, visitamos as instalacións do estudo que se está a construir no módulo de Enfermeiría grazas ás aportacións económicas da Fundación Barrié. Dúas portas dunha cor laranxa viva e unha grande A presiden a entrada ó estudio. A de “A Lama”. Radio A Lama. Xa teñen nome propio.

Cruzar esas dúas portas é algo máxico. Inaugurar un estudio de radio é un privilexio ó alcance de poucos. Privilexio para todos aqueles que amamos o medio. Cheira a novo. As portas relocen acabadas de barnizar, as mesas da redacción agardan a que alguén se sente para perxeñar un programa de radio. Cinco micrófonos sobre a mesa, esperando tamén que alguén conte as primeiras historias… Os xornalistas que impartimos o módulo estamos emocionados. Estamos desexando ver que sentirán os internos cando se senten aquí por vez primeira, cando salga ó aire o primeiro programa de Radio A Lama.

Pi, pi, pi….. Sonan os sinais horarios. Un tanto improvisados, eso si. De feito, cantados por Estrella López, unha das xornalistas que coordinan o obradoiro. Hoxe van ler o seu primeiro informativo. Están un tanto nerviosos. Nós rompemos o xeo e improvisamos un pequeno boletín de novas para que vexan como debe ser a lectura, o ritmo, a entonación… Cando toca o seu turno, Mariana é a primeira en ofrecerse voluntaria, coma sempre. Derrocha vitalidade e ganas de aprender. Tras dela, o resto dos internos estrean micrófono. Vamos polo bó camiño. A meirande parte deles amosan xa actitude perante o micro, aprenden a sentarse, a face-las pausas precisas para respirar, a presentar e despedir un informativo. Algo tan básico para as persoas que traballamos no medio supón para eles un mar de novidades. Preguntan, fan aportacións, suxerencias, propoñen dúbidas.. Ogallá moitos alumnos das facultades de xornalistas tiveran ese afán.

Hoxe na clase hai caras novas. Ben. Miguel e Camilo súmanse a esta aventura radiofónica e parecen emocionados. Nas últimas ringleiras da aula vemos catro mulleres que asisten tamén por vez primeira. Voces femininas, necesarias para este proxecto. Invitámolas a presentarse e a que nos conten o por que da súa incursión no obradoiro. Lamentablemente, tres delas recoñecen que non están motivadas para estar aquí, que a súa asistencia é recomendada e que non teñen pensado participar. Con todo, vemos como nalgúns momentos esbozan un sorriso… Non todo está perdido, esperamos que pouco a pouco acaben por sentir a chamada da radio e participen de bó grao. Comprobamos tamén algunhas ausencias significativas.

A convivencia nun lugar como este non é doada. Xorden malosentendidos, enemistades, fórmanse grupos liderados por aqueles que teñen unha personalidade máis acusada. Ás veces esas personalidades poden exercer influencias negativas sobre o resto. Semella que temos un pequeno “elemento subversivo” no grupo que trata de poñerlle trabas ó traballo que estamos a realizar. Coa axuda dos educadores sociais do centro, trataremos de canalizar este contratempo para que o grupo non saia perxudicado por actitudes individualistas.

A clase transcorre rápida, coma todas. Semella que cando se pasa un rato agradable, o tempo pasa sen que nos decatemos. Chega o momento das despedidas e de novo Mariana salta da súa cadeira para despedirse das “miñas profes”. Aquí aprendemos algo máis que radio.

(A fotografía recolle o novo estudio de radio da cárcel de A Lama durante a visita dos membros da ONG Agareso e dun dos responsables do programa formativo)

(No vídeo podemos ver un momento da clase do taller de radio)

Outubro de 2009: regresa a radio do módulo 8

Regresa a radio do módulo 8. E regresa con forza. Os internos do cárcere de A Lama xa teñen o seu estudio case a punto.

O locutorio prácticamente está xa completado. A redacción tamén. E eles xa están deseñando a súa escaleta, a parrilla na que reflexarán os programas que, durante todo o verán, estiveron a preparar. Novas cada hora, música, deportes, entrevistas e moito humor conforman unha programación que pronto verá a luz e que poderán escoitar tódolos seus compañeiros da prisión.

Pero aínda teñen moito que aprender. E por iso AGARESO retomou as clases de formación destes vinte presos que queren aprender e desexan que a Radio de A Lama sexa unha realidade.

A primeira clase serve para retomalo contacto perdido durante estes dous meses de vacacións. Tamén para recordar tódolo ensinado o pasado curso. E por suposto, para expor, sobre a mesa, as dúbidas que se presentaron durante o deseño dos seus programas.

A nosa satisfacción: o seu desexo de mellorar e de que o que saia as ondas en breve sexa o suficientemente atractivo para que os seus compañeiros de cárcere non movan o dial.


(Na foto os membros do equipo de AGARESO que imparten as clases de radio na prisión de A Lama xunto a porta do novo estudio da emisora da cárcere)

Primeiras prácticas ante o micrófono

Cancións para atraer ointes

"Como se vai chamar a futura radio do cárcere da Lama?", preguntámoslle os nosos alumnos mentres uns e outros se van sentando neste quinto día de formación. "Hai un concurso de ideas aberto pola dirección do centro", respóndennos.

Todos están a maquinar na súa cabeza nomes e ideas. Tamén o fan para deseñar a grella da emisora.

Son moitos os contratempos aos que se enfrontan: Cantas horas debemos emitir? Repetimos os programas pola mañá e pola noite? Cando será o mellor momento para emitir un programa musical ou as noticias?

Nesta ocasión dedicamos a clase ten falar sobre estes temas. Todos son conscientes de que a maioría dos presos poñerían máis atención á radio se se emitisen os programas pola noite, cando se pechan as celas. "Aínda así temos que competir coa televisión e sabemos que iso será un grande inconveniente".

Juan de Sola, o coordinador do curso, explícalles que deben gañarse aos seus oíntes. "Un programa gancho que sempre triunfa é o de peticións. Dedicar dúas horas a poñer música a petición dos internos a bo seguro permitiravos darvos a coñecer a través do boca a boca".

Os membros do curso comezan a preguntarse uns a outros como poden facer para promover a radio que nacerá en breve: promocións, jingles en antena, promocións internas... todo vale para que non quede un só dos case 1.900 presos da Lama sen saber que se puxo en marcha unha emisora no centro penitenciario.

Recomendámoslles que fagan programas musicais "pensando en todos" e non só nos gustos que un ten, xa que na prisión hai internos de máis de 50 nacionalidades distintas. "Sei que vai ser complicado pero para iso estamos aquí, para buscar solucións a calquera problema e conseguir que esta radio se converta nun referente e en aire fresco para os internos,".

Despois do parón de vacacións, a finais de agosto, volveremos analizar cos membros do curso a grella da radio. Pero antes de despedirnos deles queremos facer unha práctica: pedímoslles que introduzan un texto ao seu xeito, dando así renda solta á súa capacidade creativa. O resultado vostedes pódeno escoitar neste blog. Cada preso soubo darlle a súa visión persoal a un mesmo texto. Que o gocen!

Quebrapalabras

Había casi un mes que o obradoiro de radio cos internos do Centro Penitenciario de A Lama estaba paralizado. Compromisos dos xornalistas que participamos nel e dos propios internos impedíronnos acudir á nosa cita nas últimas semanas. Pero tras casi un mes sen cruzar as interminables portas de seguridade que nos separan, regresamos coas mesmas ganas. Tanto nós coma eles.

Na nosa última clase quedara pendente un exercicio que puxemos en práctica desta volta. A respiración, a entonación, a vocalización… son termos fundamentais na radio. Despois das primeras clases teóricas, chega o momento de observar e, sobre todo, escoitar ós nosos alumnos. Axudarlles a que controlen o aire para non afogar diante do micro, algunha técnica divertida para facilitarlles a vocalización… Destas cousas ocupámonos nesta cuarta xornada do obradoiro.

Resulta moi gratifante comprobar como despois deste tempo sin vernos, casi tódolos alumnos chegan co exercicio na man e dispostos a participar. Comezamos coa respiración. Deben aprender a inspirar e expulsar correctamente o aire. A clase é coma a hora do recreo. Divertidos, poñémonos todos en pé e enchemos as nosas barrigas de aire e expulsamolo ó tempo que vamos recitando en voz alta un dos exercicios para comprobar a súa resistencia. Todos están en boa forma, mellor incluso que as dúas xornalistas que os “poñemos a proba”. Nós afogamos antes ca eles…

A vocalización é unha das probas que máis problemas nos dá. Algún dos participantes recoñece ter problemas para pronunciar correctamente o “erre”. É bo identifica-las carencias de cada un para tratar de arranxalas. A primeira lectura en voz alta é correcta. Pero cando chega o momento de volver ler un texto, desta volta cun bolígrafo colocado transversalmente na boca, a cousa cambia. É o clásico exercicio de vocalización que nos ensinan nas facultades de xornalismo, pero non perde vixencia. Nin pola súa efectividade nin polo divertido que sempre resulta. Ler con semellante obstáculo na boca non resulta doado, pero deso se trata. De ser capaz de enfrontarse a un texto en voz alta malia calquera dificultade. As risas apenas nos deixan continuar… Aprender e rir, ese é o noso obxectivo… e semella que se cumple. A lectura doutro texto, un prospecto dun medicamento, surte o mesmo efecto. Resulta un auténtico quebrapalabras. Precisamente con este pequeno xogo pechamos a clase de hoxe, que resultou ser un pouco máis breve do habitual. Tres tristes tigres… pablito clavó un clavito… parecemos nenos tratando de ler estes enmarañados textos. O último da quenda en ler sorprende pola facilidade coa que recita un dos peores quebrapalabras do exercicio: todos aplaudimos… pero deseguida recoñece que, por ser o último, tivo tempo para ir practicando…. Astucia. Imprescindible, tamén, nesta profesión nosa. Parece que esto funciona. Xa queda menos para que se senten diante do micro.

Construindo novas

Opinión sen condición. Comunicación en cru. Libres de palabra. Estas eran algunhas das frases coas que os internos que participan no taller de radio do Centro Penitenciario da Lama titulaban o noso primeiro encontro. Era unha maneira de expresar as ganas de comunicar que teñen alí dentro. E o primeiro exercicio sobre o papel non defraudou.

Abre o fogo unha das dúas únicas mulleres que forman parte do grupo. É romanesa, pero fala e escribe un español fluído. O módulo convivencial de mulleres é o tema que elixiu. Non é casualidade. Aquí dentro case todos teñen ganas de contar como é o seu día a día. Como Manuel. El fala sobre as últimas eleccións que se celebraron para elixir ó coordinador do módulo. O obxectivo deste primeiro exercicio é ver a capacidade de comunicación dos internos. Que temas preocúpanlles, como se posicionan perante eles. Ó tempo, imos comprobando quen se implica realmente no taller e descubrimos algúns talentos en potencia. Sorprende, nalgúns casos, a corrección na construción das noticias que lles encargamos redactar. Apreciamos boas voces. Algunhas delas estarán en antena en poucos meses, cando a ansiada emisora de radio do Centro Penitenciario comece a súa andaina.

A clase é fluída, todos mostran interese por participar, preguntar, tomar a palabra. Pero agora chega o momento de escoitar. Dous dos xornalistas que coordinan o taller de radio traeron algúns dos informativos e reportaxes que elaboran a diario para que os alumnos comproben como se traslada ó medio radiofónico aquilo do que falamos na última clase.

Chegamos ó ecuador do curso. Apenas quédannos outras tres xornadas de traballo para capacitar ó grupo e dotarlle das ferramentas necesarias para poñer en marcha a súa emisora. E parece que a cousa funciona. Repartimos a tarefa para a próxima semana. Exercicios de respiración e vocalización que poñeremos en práctica no noso próximo encontro. A maioría recoñece que participa no taller por curiosidade, chámalles a atención o mundo da radio, queren saber que se sente á outra beira do micrófono. Pronto comprobarano. Agora chega o traballo de verdade: elaborar a escaleta do que será o seu propio programa, definir contidos e funcións… Converterse, en definitiva, en altofalantes das súas vidas, do que ocorre nesta especie de microciudad que é o Centro Penitenciario.

Intimando coas ondas

Regresamos ao módulo 8. Hoxe hai partido de veteranos e algúns dos rapaces chegarán máis tarde á clase. Sen embargo, a maioría xa se atopan sentados nos seus pupitres e tomamos a decisión de iniciar a sesión. Hoxe temos por diante un dos temas máis importantes: os xéneros informativos. Sobre o encerado, debuxadas, as diferencias entre unha noticia, unha reportaxe e un magazine.

Moitos sorpréndense de que unha rolda de prensa dunha hora deba ser concretada en tan só cincuenta segundos para facer unha noticia. Deixámoslles claro: iso é a radio. "O tempo é ouro e ás veces, un auténtico inimigo", xa que podes encontrarte con cinco minutos por diante nos que non tes nada que ofrecer ó oínte.

Por iso dicémoslles que fronte a un micrófono é tan importante a formación como a creatividade. “Debemos ser capaces de xogar cos silencios, coa música… ata co ruído”.

“É importante acompañar a unha reportaxe cun son acorde co que queremos dicir. Se falamos da etnia xitana non incluiremos música de discoteca, e se o que queremos transmitir é unha sensación de tristura porque narramos un acontecemento lúgubre non podemos poñer unha canción pop. É importante axeitar o contido e o continente e para iso é importante ter algún coñecemento musical… e sobre todo, sensibilidade”, explica Juan de Sola.

Neste senso, algúns reclusos preguntan: “¿É así como se chega ó oínte?”. “Si, sen dúbida”, respondémoslle. “Hai que lograr que sentan o que nós lle dicimos. Que se rían connosco, que choren, que se enfaden… ás veces se consegue e ás veces non”.

Aínda queda moito por facer e por aprender. Teresa del Río márcalles un exercicio para a próxima semana: facer unha noticia… de calquera cousa, do que queiran.

Antes de irnos facemos un exercicio: imos poñer en marcha unha entrevista. Nosos 20 alumnos teñen que facernos interpelaciones: “¿Por que estudastes xornalismo?”, “¿En cuántas radios traballachedes?”. Son as primeiras preguntas. Ós poucos vanse introducindo máis nas nosas vidas: “¿Cal foi a noticia que máis te custou dar?” “¿Como afrontas ser muller e enfrontarche a certas situacións na rúa?”.

Foi, sen dúbida, de novo unha gran experiencia. O tempo foísenos voando.

Primera xornada: o encontro

Son as once da mañá. A sala de espera do cárcere da Lama está chea de xente. Veñen a visitar aos seus familiares: aos seus pais, os seus irmáns, as súas fillas... Pero nós atravesamos a sala cara ao acceso da prisión. O noso obxectivo é unha pequena salita nun dos módulos destas instalacións penitenciarias. Alí espérannos unha vintena de presos. Algúns deles xa coñecen o mundo da radio. Incluso hai quen traballou nela durante anos. Sen embargo, todos queren escoitar o que nós, xornalistas audiovisuais, temos que contarlles.

É a primeira das seis charlas que se van impartir nesta prisión. O obxectivo da mesma: lograr introducir en cada un dos internos o gusanillo por este medio de comunicación.

Mentres, noutro módulo, os responsables do cárcere están executando unha importante iniciativa: a reforma dun espazo para instalar, no mesmo, un estudo de radio. "Un lugar agradable onde escapar, por uns minutos, da rutina da prisión", explícanos Carlos, a educador do centro. "Alí podreis emitir, durante unhas horas, varios programas á semana dedicados á prisión", explícalles aos internos apuntados a esta actividade. "Pero antes teneis que formarvos".

E para iso estamos nós alí, os xornalistas de AGARESO. Primeira xornada e moitas preguntas. Algúns levaron un caderno para apuntalo todo. Outros só queren saber como é iso de facer radio.

Nós explicámoslles a diferenza entre os medios públicos e os privados. Facémoslles entender por que cada emisora de radio conta as novas á súa maneira. Por que é importante o debate, a liberdade de prensa e a pluralidade de pensamento.

Evidentemente, tamén fixémoslles entender o diferente que é o xornalismo deportivo, o informativo e por suposto, a prensa rosa. E o entenden.

Comezan a debater sobre política... "Estámonos desviando", asegura Carlos e todos sonríen. E é que puideron, durante unha hora e media debater de todo tipo de cousas e escoitar como, fóra dos muros da prisión, traballan "os rapaces da radio".

Avanzamos lixeiramente no noso obxectivo: conseguir que os vinte internos estean listos e preparados para o día no que se abran os micros e as ondas do cárcere da Lama énchanse do son das súas voces.

Aínda queda moito por facer pero todos parecen moi interesados en participar e colaborar. "A radio só funciona se se traballa en equipo", lémbralles Juan de Sola, presidente de AGARESO. Os internos asenten con xestos porque saben que están aí para iso, para crear a sua Radio do Módulo 8.